Müellifin tam adı Ebü’l-Berekât Mecdüddin Abdüsselam b. Abdillâh b. el-Hadır el-Harrânî (ö. 652/1254)’dir. Tefsir, kıraat, hadis ve fıkıh alanında eserleri de bulunan çok yönlü bir Hanbeli alimidir. Takiyyüddin İbn Teymiyye’nin dedesi olup pek çok alimin yetiştiği bir âileye mensuptur. Torunundan ayırmak için el-Ced (dede) olarak meşhur olmuştur. Eserlerinden en önemlisi Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’iyle Kütüb-i Sitte’de yer alan ahkâm ile alakalı hadisleri bir araya getirdiği el-Müntekâ min ahbâri’l-Mustafâ’dır. Şevkânî’nin Neylü’l-evtâr isimli eseri bunun şerhidir. Bir diğer önemli eser de öğrencileri için yazdığı, delil ve farklı görüşler yer almaksızın özet niteliğinde olan el-Muharrer fi’l-fıkh alâ mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel’dir. Bu eser üzerine de çok sayıda çalışma yapılmış olup bir kısmı metniyle neşredilmiştir.

Mirasçılık sebepleri sadece üç tanedir. Bunlar; nikah, akrabalık ve velâdır. Velâ’da diğerleri olmadığında muvâlât (efendi ile köle arasında hürriyetine kavuşturma) akdiyle veya bir kişinin elinde Müslüman olmayla sabit olur…

Mirasçı olacaklarında icma edilenlerden erkekler on tanedir. Bunlar, erkek çocuk, erkek çocuğun oğlu ve daha aşağıya doğru, baba ve babanın babası gibi yukarıya doğru babalar, tüm yönlerden kardeşler, baba yönünden olan kardeşlerin oğulları, amca, amcanın oğlu gibi. Anne yönünden amcalar buna dâhil olmaz. Koca ve köleyi hürriyetine kavuşturan efendi.

Kadınlardan mirasçı olacağında icma edilenler ise yedi tanedir. Bunlar, kız çocuk, oğlun kızı, anne, nine, kız kardeş, miras bırakanın karısı ve köleyi hürriyetine kavuşturan kadındır.

Bu mirasçıların tamamı dört kısımdır. İlki, farz hisse sahibi olarak mirasçı olanlar. Bunlar koca, karısı, anne, nine ve anne bir kardeşlerdir.

Kocaya gelince, onun karısından hissesi eğer çocuk veya oğlun çocuğu varsa bu durumda terekenin dörtte biri kadardır. Çocuk veya oğlun çocuğu bulunmuyorsa bu durumda terekenin yarısını alır.

Mirasbırakanın karısının hissesi ise ister bir tane olsun ister birden fazla olsunlar mirasbırakanın çocuğuyla veya oğlunun çocuğuyla bulunduklarında sekizde bir hisse alırlar. Mirasbırakanın çocuğu veya oğlunun çocuğu bulunmadığında ise dörtte bir hisse düşer.

Annenin mirasçılığına gelince onun hissesi çocuk veya oğlun çocuğu ile ve kız veya erkek olsun birden fazla kardeşlerle bulunduğunda birlikte bulunduğunda terekenin altıda birdir. O’na iki hal dışında bu sayılan durumlar dışında terekenin üçte biri verilir. O’nun terekenin tamamının üçte birini alamayacağı haller ise şöyledir:

Bu iki hal, miras bırakanın geride koca ve anne babasını bıraktığı hal ile karısıyla anne babasını bıraktığı durumdur. Buradaki iki meselede anne, terekeden karı veya kocaya terekeden hisseleri verildikten sonra kalanın üçte birini alır. Annenin yine veled-i mülâne (zina iddiasıyla eşlerin lanetleşerek ayrılmaları neticesinde doğan çocukları)’ye mirasçı olduğu durumda önce farz hissesini alacağı kalanı da asabe yoluyla alacağı nakledilmiştir…

Nineler de annenin bulunduğu durumda mirasçı olamazlar. Ninelerden de sadece annenin annesi ile babanın annesi ve bu şekilde daha yukarı doğru gidenler mirasçı olur.

Birinin hissesi altıda birdir. Aynı derecede ve yakınlıkta bulunurlarsa birden fazla olurlarsa altıda biri paylaşırlar. Fakat birisi daha yakın ise, yakın olan altıda biri alır. Bununla birlikte anne tarafından uzak olan nine baba tarafından yakın olan nineyle birlikte altıda birlik hisseye ortak olur. Aynı derecede bulunan ninelere örnek şöyledir: Annenin annesinin annesinin annesi, babanın annesinin annesinin annesinin annesi, babanın babasının annesinin annesi…

Anne bir kardeşlere gelince onlar sadece asabe akrabaların olmadığı durumda mirasçı olurlar. O akrabalar miras bırakanın çocuğu, oğlunun çocuğu, baba ve dededir. Anne bir kardeşlerden her birisi terekenin altıda birini alır. İster erkek olsun ister kız olsun bu kadar alır. Eğer anne bir kardeşler iki veya daha fazla olurlarsa terekenin üçte birlik kısmını eşit olarak paylaşırlar.

İkinci çeşit mirasçı olanlar ise hisse sahibi olarak ve başkasıyla birlikte bulunduklarında terekenin kalanını alma şeklindedir. Bu şekilde mirasçı olanlar şöyledir: Kız çocuklar, oğlun kızları, anne baba bir kız kardeşler, baba bir kız kardeşler. Bu kadın mirasçılar kendi derecelerinde erkeklerle bulunduklarında farz hisse yani terekeden belirli hisse almazlar… Bu mirasçılar bu şekilde kızlı erkekli olduklarında terekeyi erkeğin iki kız hissesi alacağı şekilde paylaşırlar. Eğer kendi derecelerinde erkek mirasçılar bulunmazsa tek bir kız çocuk terekenin yarısını, iki veya daha fazla bulunduklarında ise üçte ikisini alırlar. Eğer miras bırakanın kız çocukları bulunmazsa oğlun kızları, miras bırakanın kızları konumuna geçerler. Eğer kız çocuklarla birlikte bir tane oğlun kızı varsa, oğlun kızının hissesi bu durumda altıda birdir. Burada oğlun kızları bir veya daha fazla olsalar da yine iki kız çocukla terekenin altıda birini, kızların hisselerinin üçte ikiye tamamlanması için alırlar.

İki kız çocuğun terekenin üçte ikisin aldığı durumda ise oğlun kızları sakıt olurlar. Aynı şekilde oğlun kızı ile kız çocuk terekenin üçte ikisini alırlarsa bu durumda oğlun oğlunun kızı da terekeden hisse alamaz. Fakat kendi derecesinde oğlun oğlunun oğlu bulunursa bu halde kalanı alırlar. Kalanı almaları ise erkek çocuğun iki kız çocuk hissesi alması şeklindedir. Daha aşağıda olanlar ise bu halde asabe olamazlar. Anne baba bir kız kardeşlerin hissesi de kız çocuk olmadığında kız çocukların hisseleri gibidir. Baba bir kız kardeşlerin hisseleri de anne baba bir kız kardeşler olmadığında onlar gibidir. Fakat kardeşler kendilerinden daha aşağı derecede bulunanları birlikte asabe yapamazlar. Kız çocuklarla bulunduklarında kız kardeşler asabe olurlar yani terekenin kalanını alırlar. Erkek kardeş gibi kız çocuklarla mirasçı olup kalana mirasçı olurlar. Kız kardeşler aynı şekilde dede ile birlikte de mirasçı olurlar.

Miras bırakanın oğluyla birlikte oğlun çocukları mirasçı olamaz. Öz kardeşler veya baba bir kardeşler üç kimse ile birlikte mirasçı olamazlar. Bunlar baba, oğul ve oğlun oğludur. Anne baba bir erkek kardeşle bulunduğunda baba bir erkek kardeş mirasçı olamaz.

Üçüncü çeşit ise aslında asabe olan kimsenin farz hisse sahibi olarak mirasçı olmasıdır. Bu mirasçılar baba ile dededir.

İbn Teymiyye, Mecdüddîn. el-Muharrer fi’l-fıkh, Beyrut, Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, s. 394–396. 
Çeviren: Abdurrahman Yazıcı - Reşadet Ahmadov