5. Ahlâk Sanatı Sanatların En Üstünüdür: İbn Miskeveyh

Bu sanat, yani insan olması itibarıyla insan fiillerini iyileştirmeyi amaçlayan ahlâk sanatı, sanatların en üstünüdür, bu husus aşağıdaki açıklamalarımızdan anlaşılacaktır.

Yukarıda açıkladığımız gibi, insan cevherinin kendisine has ve dünyadaki varlıklardan hiçbiri ile ortak olmayan bir fiili vardır. İnsan bu dünyadaki varlıkların en şereflisidir. Fiilleri cevherine uygun olarak meydana gelmediği takdirde onun, tam olarak atlık görevlerini yerine getirmeyen ve bu yüzden palan vurularak eşek yerine kullanılan bir ata benzediğini söyledik. İnsanın varolmasının kendisi için yok olmasından daha iyi olduğunu da belirttik. Buna göre, insanın bütün fiillerinin cevherine uygun, tam ve mükemmel olarak meydana gelmesi için insan fiillerini iyileştirmeyi amaçlayan, Allah’ın gazabına acıklı azabında kalmaya lâyık kılan en aşağı mertebeden insanın yükselmesini sağlayan bu sanatın, sanatların hepsinden üstün ve şerefli olması gerekir. (…)

Cansız varlıklarla bitki ve hayvanlardaki cevherler, şeref bakımından birbirinden farklıdırlar. Sözgelimi, kurt ve böcekler gibi canlıların cevheri ile insan cevheri birbiri ile karşılaştırıldığında bu fark anlaşılır. Diğer varlıkların cevherlerinde de durumun aynı olduğu, araştırıcı için açıktır. Dolayısıyla bu cevherlerden en üstünü ile uğraşan ilim, bunların en aşağısı ile uğraşan ilimden daha üstündür. “İnsan” sözcüğü en üstün insan ve en basit insan için de kullanıldığından bu iki uç arası da uzaklık bakımından karşıt şeyler arasındakinden daha fazla bir mesafe bulunduğu bilinmelidir. (…)

Bu cevherler arasında insan, çeşitli mertebelere ulaşmak için çeşitli kabiliyetlere sahiptir. İnsanın yetiştirilmesi için bir düzeyde kalınmaması gerekir. Bu husus ileride daha iyi anlaşılacaktır. Şimdi bilinmesi gereken husus, insan cevherinin varlığının, onu yaratan ve meydana getiren Yüce Tanrı’nın kudretine bağlı oluşudur. İnsan cevherinin iyileştirilip geliştirilmesi ise, insana bırakılmış ve onun iradesine tevdi edilmiştir.

İbn Miskeveyh, Ahlâkı Olgunlaştırma, Çev. A. Şener, C. Tunç, İ. Kayaoğlu, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1983, s. 40–47